Autorka: Eliza Barnea, Young Energy Ambassador EUSEW, koncentruje się na potrzebie Zielonego i Społecznego Ładu w UE, aby zapewnić sprawiedliwą i uczciwą zieloną transformację, równoważąc działania na rzecz klimatu z ochroną socjalną słabszych grup społecznych.

Niniejszy artykuł redakcyjny powstał we współpracy z European Sustainable Energy Week 2025. Otwarte zaproszenia można znaleźć na stronie ec.europa.eu/eusew.

Nowy rozdział zielonej transformacji

Wraz z objęciem urzędu przez nową Komisję Europejską, debaty na temat priorytetów bloku na przyszłość w czasach permakryzysu toczą się pełną parą. Od pandemii COVID-19, rosyjskiej inwazji na Ukrainę na pełną skalę, kryzysu energetycznego i coraz częstszych klęsk żywiołowych, wydarzenia ostatnich lat utrzymywały UE w ciągłym strumieniu reagowania kryzysowego. Dzisiejsze wyzwania mają jednak charakter strukturalny i długoterminowy. Koszty życia, międzynarodowy krajobraz bezpieczeństwa, stan demokracji i zmiany klimatu były jednymi z najważniejszych priorytetów, które przyciągnęły ludzi do urn wyborczych w wyborach UE z najwyższą frekwencją w ciągu ostatnich 30 lat.

Być może najbardziej transformacyjnym pod względem potencjalnego wpływu jest ambicja UE, aby przewodzić transformacji w kierunku neutralności klimatycznej. Spotkało się to jednak z rosnącą frustracją ze strony pracowników, która została wykorzystana przez ekstremistyczny dyskurs polityczny w całej Europie. Jak pokazały wyniki ostatnich wyborów w Rumunii, wzrost ruchów populistycznych grozi powrotem do punktu wyjścia poprzez zakwestionowanie samego pojęcia zmian klimatu. Przyszłość Europejskiego Zielonego Ładu (EGD) i pakietu Fit for 55 wydaje się wciąż niepewna, ale potrzeba działania staje się coraz pilniejsza z każdą chwilą. Według opublikowanego w październiku przez UNEP raportu Emissions Gap Report, świat jest na dobrej drodze do wzrostu temperatury o 3,1°C. To ponad dwukrotnie więcej niż próg 1,5°C, który rządy na całym świecie zobowiązały się utrzymać prawie 10 lat temu w ramach porozumienia paryskiego.

Katastrofalne skutki zmian klimatu nadal pustoszyły kontynent w tym roku, powodując straty ludzkie i materialne warte dziesiątki miliardów euro. W rezultacie wyniki wyborów w UE wyraźnie wskazują na potrzebę lepszego radzenia sobie z postrzeganymi napięciami między celami środowiskowymi a sprawiedliwością społeczną. Polityka klimatyczna może działać tylko wtedy, gdy zajmiemy się również potrzebami społecznymi.

Działania na rzecz klimatu i sprawiedliwość społeczna – dwie strony tego samego medalu

Przejmującym przykładem wzajemnych powiązań między działaniami na rzecz klimatu a sprawiedliwością społeczną jest fala protestów rolników w całej Europie w 2024 roku. Wspólnym punktem spornym są surowe przepisy środowiskowe UE i niedawno uzgodniona umowa handlowa między UE a południowoamerykańskim blokiem handlowym Mercosur. Według francuskich rolników, umowa handlowa spowoduje zalanie rynku UE tanimi produktami, opracowanymi przy zachowaniu luźnych norm środowiskowych. W odpowiedzi na niezadowolenie rolników Komisja wycofała wniosek dotyczący rozporządzenia w sprawie zrównoważonego stosowania pestycydów, który miał na celu zmniejszenie o połowę stosowania pestycydów do 2030 r. w celu budowania zrównoważonych łańcuchów produkcji żywności i wspierania odbudowy różnorodności biologicznej.

Rolnictwo nie jest jednak jedynym strategicznym sektorem, w którym nacisk na szybsze działania na rzecz klimatu ma nieproporcjonalny wpływ na osoby najbardziej narażone. Zielona transformacja to proces obejmujący całą gospodarkę i pokolenia, zmiana paradygmatu, która odbije się echem zarówno w społecznościach lokalnych, jak i w dynamice geopolitycznej.

Podjęto pewne ważne kroki, od celów stopniowego wycofywania kotłów węglowych lub na paliwa kopalne po wprowadzenie systemu handlu uprawnieniami do emisji dla budynków i transportu drogowego (ETS2) od 2027 roku. Jednak choć są to środki niezbędne do obniżenia emisji gazów cieplarnianych w UE, ich skutki mogą okazać się mieczem obosiecznym, odczuwalnym zarówno w UE, jak i poza jej granicami. Brak złagodzenia nieproporcjonalnych kosztów transformacji dla najbardziej narażonych obywateli UE niesie ze sobą ryzyko dalszego pogłębiania nierówności wewnątrzkrajowych, podsycania ekstremizmu i nastrojów eurosceptycznych. Poza granicami UE, wyścig w kierunku elektryfikacji grozi wypieraniem działalności zanieczyszczającej środowisko, zwiększaniem szkód środowiskowych i społecznych w krajach bogatych w zasoby oraz zwiększaniem ryzyka konfliktów i przesiedleń w i tak już niestabilnych regionach. To tylko niektóre z negatywnych efektów zewnętrznych, których nie można ignorować, jeśli chcemy, aby obietnica bardziej sprawiedliwego i ekologicznego modelu gospodarczego stała się rzeczywistością dla nas wszystkich, a UE stała się światowym liderem w tym procesie.

Społeczny Fundusz Klimatyczny i Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji – zintegrowane podejście do działań w dziedzinie klimatu

W tym kontekście nie ulega wątpliwości, że drogą naprzód dla zielonego prawodawstwa UE musi być Zielony i Społeczny Ład, który starannie przeplata środki ochrony socjalnej i środowiskowej wzdłuż łańcuchów wartości. Takimi instrumentami są unijny Mechanizm Sprawiedliwej Transformacji i Społeczny Fundusz Klimatyczny. Jeśli zostaną dobrze wdrożone, mogą złagodzić nieproporcjonalny wpływ zielonej polityki na grupy szczególnie wrażliwe, jednocześnie tworząc możliwości dla wszystkich.

Utworzony w 2023 r. Społeczny Fundusz Klimatyczny ((UE) 2023/955) będzie łączył dochody z aukcji uprawnień z nowo utworzonego systemu ETS2 obejmującego emisje CO2 ze spalania paliw w budynkach, transporcie drogowym i małym przemyśle. Oczekuje się, że zmobilizuje on ponad 86 mld EUR w latach 2026-2032, wspierając kraje UE w radzeniu sobie z rosnącym wyzwaniem ubóstwa energetycznego i transportowego. Zwalczanie strukturalnych przyczyn ubóstwa energetycznego i zapewnianie długoterminowej pomocy najbardziej narażonym ma zasadnicze znaczenie dla zapewnienia legalności jednego z najważniejszych instrumentów UE w zakresie działań na rzecz klimatu, unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji. Dostęp do tych funduszy będzie zależał od opracowania krajowych planów społeczno-klimatycznych, a płatności będą uwarunkowane celami społecznymi i klimatycznymi. Należy to zrobić w sposób partycypacyjny, zapewniając, że interesy osób dotkniętych są reprezentowane, a proponowane inwestycje odpowiadają na lokalne wyzwania.

Kolejnym istotnym instrumentem mającym na celu zrównoważenie sprawiedliwości społecznej i działań na rzecz klimatu jest Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST, (UE) 2021/1056)). Przyjęty w 2021 r. FST był potwierdzeniem, że osiągnięcie celu bloku, jakim jest neutralność klimatyczna do 2050 r., będzie stanowić nieproporcjonalne wyzwanie dla regionów zależnych od upadających gałęzi przemysłu zanieczyszczających środowisko, z wysoko wyspecjalizowaną siłą roboczą i ograniczonymi alternatywami zatrudnienia. FST, będący częścią mechanizmu sprawiedliwej transformacji, ma budżet w wysokości ponad 17,5 mld EUR na lata 2021-2027. Jego celem jest sprostanie w zintegrowany sposób międzysektorowym wyzwaniom związanym z dekarbonizacją regionów monoprzemysłowych, a zwłaszcza regionów węglowych.

Pod wieloma względami podstawowe zasady FST są częścią rozwiązania umożliwiającego dostosowanie przyszłych polityk do wyzwań i realiów zielonej transformacji. Koncentrując się na terytorialności i rozwoju ukierunkowanym terytorialnie, ukierunkowane wsparcie FST było uwarunkowane opracowaniem terytorialnych planów sprawiedliwej transformacji (TPST) na poziomie regionalnym. Zgodnie z zasadą partnerstwa opracowanie i wdrożenie TPST połączyło różne zainteresowane strony wokół wspólnego celu. Pod wieloma względami proces partycypacyjny odblokowany przez FST stworzył precedens najlepszych praktyk niezbędny do powodzenia zielonej transformacji, tworząc synergię dla lokalnej odpowiedzialności i szerszego zaangażowania publicznego. FST kładzie obecnie podwaliny pod zieloną gospodarkę, stosując ambitne podejście, niewyobrażalne dla regionów uzależnionych od węgla i monoprzemysłowych zaledwie dekadę temu.

Na Łotwie 1,8 mln EUR przeznaczono na poprawę kompetencji samorządów lokalnych i specjalistów regionalnych oraz łagodzenie społeczno-gospodarczych skutków zmian klimatu. W Grecji FST zapewni specjalne wsparcie dla społeczności energetycznych w celu rozwijania inicjatyw w zakresie samodzielnej produkcji w regionach węgla brunatnego. W rumuńskim regionie węglowym Jiu Valley FST wesprze rozwój centrum robotyki dla młodzieży na terenie byłej kopalni. We wrześniu CEE Bankwatch Network i 41 innych europejskich organizacji wydało wspólne oświadczenie, w którym zwróciło się do europejskich decydentów o kontynuację i wzmocnienie FST w następnym okresie finansowym, aby zapewnić, że „nikt nie zostanie pominięty na drodze UE do neutralności klimatycznej”.

Droga naprzód dla zielonej transformacji

Stworzenie równych szans w zakresie zielonej transformacji musi być priorytetem w kolejnych wieloletnich ramach finansowych. Ponieważ negocjowany będzie kolejny długoterminowy budżet UE, należy skupić się na kontynuacji ambitnych prac rozpoczętych już w ramach Europejskiego Zielonego Ładu.

Obszary priorytetowe powinny koncentrować się na zapewnieniu odpowiedniego finansowania ukierunkowanego wsparcia z podejściem terytorialnym, opartym na znaczącym dialogu społecznym, negocjacjach zbiorowych i przejrzystym zarządzaniu dzielonym. Zasadami przewodnimi muszą być ochrona osób najbardziej dotkniętych poprzez uwzględnienie silnych uwarunkowań społecznych i środowiskowych oraz zajęcie się powiązaniami między podatnością społeczną a podatnością na zmiany klimatu. Dostęp do środków publicznych powinien również wiązać się z odpowiedzialnością publiczną wobec dobra wspólnego. Oznacza to wspieranie władz lokalnych za pomocą narzędzi finansowych i pozafinansowych w celu rozwijania wiedzy niezbędnej do prowadzenia ich miast i wsi w kierunku neutralności klimatycznej. Przybliżenie obywatelom działań na rzecz klimatu i płynących z nich korzyści pozostaje kluczowe dla zapewnienia długoterminowej akceptacji społecznej i wspierania zmian zachowań niezbędnych do tego, by zrównoważony rozwój stał się wartością społeczną.

Ponadto należy kontynuować wysiłki na rzecz wypełnienia luk w zakresie zrównoważonych systemów żywnościowych i dobrostanu zwierząt, ekologicznej transformacji przemysłowej i ekologicznych zamówień publicznych zgodnie z celami Europejskiego Zielonego Ładu, zwłaszcza w zakresie wydajności, wystarczalności i obiegu zamkniętego. Wreszcie, jeśli mamy objąć przywództwo w globalnej transformacji w kierunku zrównoważonego rozwoju i działać jako katalizator bezpieczeństwa i dobrobytu, należy zwrócić większą uwagę na zewnętrzny wpływ polityk i umów handlowych Zielonego Ładu na prawa pracownicze i ochronę środowiska.

Sprawiedliwa zielona transformacja jest bezprecedensową szansą na stworzenie zmiany paradygmatu niezbędnej do rozwiązania potrójnego kryzysu związanego ze zmianami klimatu, utratą różnorodności biologicznej i zanieczyszczeniem, w sposób transformacyjny, a nie reformatorski. Jak określono w pakiecie Fit for 55, zielona transformacja jest „szansą na zmniejszenie systemowych nierówności” i wprowadzenie nowego modelu gospodarczego, który w centrum stawia dobrobyt ludzi i środowiska. Misja wspierania tej przyszłościowej wizji politycznej musi być podtrzymywana zarówno przez instytucje europejskie, jak i rządy krajowe.

Obietnica Europejskiego Zielonego Ładu dotycząca sprawiedliwej transformacji w kierunku bardziej ekologicznego i sprawiedliwego modelu gospodarczego jest prawdopodobnie najbardziej ambitnym przedsięwzięciem podjętym przez UE od czasu jej powstania. Podobnie jak w przypadku Deklaracji Schumana z 1950 r., która przedstawiła propozycję tego, co stanie się UE, osiągnięcie tego doniosłego celu wymaga „kreatywnych wysiłków proporcjonalnych do niebezpieczeństw, które mu zagrażają”. Nie należy dokonywać wyboru między ochroną środowiska, gospodarki lub ludzi. Transformacja gospodarki tak, aby służyła wszystkim ludziom i naszemu środowisku, musi być drogą naprzód.

O autorce

Eliza Barnea jest ekspertem ds. rozwoju, z dużym doświadczeniem w zarządzaniu polityką i projektami, z rolami w sektorze publicznym / pozarządowym i organizacjach międzynarodowych. Jej praca koncentruje się na powiązaniu integracji społecznej i zielonej transformacji, ściśle współpracując z Komisją Europejską i rządem rumuńskim na wszystkich szczeblach, aby przyspieszyć bardziej sprawiedliwe przejście na gospodarkę niskoemisyjną. Obecnie koordynuje kampanię na rzecz sprawiedliwej transformacji dla Bankwatch Romania, organizacji pozarządowej zajmującej się ochroną środowiska, i pełni funkcję lidera hrabstwa w zakresie pomocy technicznej udzielanej rządowi rumuńskiemu w celu przygotowania społecznego planu klimatycznego. Jest częścią unijnej sieci ekspertów ds. sprawiedliwej transformacji, bazy danych ekspertów JTPeers i jest Young Energy Ambassador 2024 UE.

Zastrzeżenie: Ten artykuł jest wkładem partnera. Wszelkie prawa zastrzeżone.

Ani Komisja Europejska, ani żadna osoba działająca w imieniu Komisji nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie informacji zawartych w artykule. Wyrażone opinie są wyłącznie opiniami autorów i nie powinny być traktowane jako reprezentatywne dla oficjalnego stanowiska Komisji Europejskiej.

Źródło: European Sustainable Energy Week